Du khách đến Huế, thấy ở bờ nóc, bờ quyết các cung điện triều Nguyễn những đồ án nhật nguyệt, những con rồng, con phượng cưỡi mây ngũ sắc; thấy ở các hàng cổ diêm ẩn hiện dưới những mái ngói rêu phong hay trên các nghi môn trước các lăng tẩm nhiều ô hộc trang trí chim hoa, muông thú cùng các bài thơ chữ Hán màu sắc tươi sáng, lộng lẫy, dường như đối lập với nét trầm mặc, cổ kính của cố đô xưa. Hỏi ra, người Huế cho hay: “Đó là pháp lam, một tinh phẩm mỹ nghệ – kiến trúc – văn hóa của riêng xứ Huế!”.

Đã đôi lần giới thiệu những sản phẩm pháp lam do Pháp lam tượng cục của triều Nguyễn làm ra để trang trí ở ngoại thất các cung điện, lăng tẩm, nay tôi kể thêm về những món pháp lam đang thấp thoáng ẩn hiện trong nội thất các cung điện, trong các phủ đệ, thậm chí trong cả những ngôi nhà rường xưa của thường dân xứ Huế.

Thực ra thì dân Huế biết “chơi” pháp lam từ trước khi triều đình lập ra Pháp lam tượng cục vào năm 1827. Những món pháp lam đầu tiên hiện diện trên đất Huế không phải ở trong cung vàng điện ngọc của các vua triều Nguyễn, mà ở trong nhà của thường dân và quan lại. Từ thế kỷ XVIII, thuyền buôn Trung Hoa khi cập cảng Thanh Hà – Bao Vinh ở ven Huế đã mang đến Phú Xuân những món pháp lang Quảng Đông (Trung Quốc). Thương nhân xứ Huế thấy chúng xinh xinh, hay hay, nên mua về làm đồ thờ tự hoặc để bày biện ở phòng khách.

Sang đầu thời Nguyễn, quan lại có dịp sang Thanh công cán cũng tìm mua pháp lang Tàu về chưng nơi thư phòng. Bấy giờ ở Huế có ông Vũ Văn Mai, thấy nhu cầu dùng đồ pháp lang trong giới quý tộc và dân chúng xứ Huế trở nên thời thượng, bèn sang Quảng Đông học nghề làm pháp lang. Về nước, Vũ Văn Mai tấu trình lên vua và được giao cho lập xưởng chế tác pháp lang cho triều đình. Sách Đại Nam thực lục của Quốc sử quán triều Nguyễn cho hay: “Minh Mạng năm thứ 8 đặt tượng cục pháp lam. Bọn Vũ Văn Mai, thợ vẽ ở Nội tạo, học được nghề làm đồ pháp lam. Bèn sai đặt cục ấy, hạn cho 15 người, thiếu thì mộ mà sung vào”. Huế có lò chế tác pháp lam từ đó.

Kỹ nghệ làm pháp lam ở Huế vào thời Nguyễn tiếp thu trực tiếp từ kỹ nghệ chế tác họa pháp lang của vùng Quảng Đông, chứ không theo kỹ nghệ kháp ty pháp lang (pháp lang làm theo kiểu chia họa tiết theo ô hộc, phương Tây gọi là cloisonné) ở Bắc Kinh. Quảng Đông là cửa ngõ du nhập công nghệ chế tác họa pháp lang từ Âu châu vào Trung Hoa. Kỹ nghệ họa pháp lang dùng lớp men lót tráng lên nền thai cốt, vẽ thêm các họa tiết trang trí bằng men ngũ sắc lên trên nền men lót, rồi đem nung mà thành sản phẩm. Kỹ nghệ này xuất xứ từ vùng Limoges ở Pháp và vùng Battersea ở Anh, du nhập vào Trung Hoa theo chân các tu sĩ dòng Tên vào cuối thế kỷ XVII. Vì thế, người Tàu còn gọi chế phẩm họa pháp lang“Dương từ”, nghĩa là “đồ tráng men Tây dương”. Thế rồi, khi du nhập vào kinh đô Huế, họa pháp lang lại được gọi là pháp lam. Cố họa sĩ Phạm Đăng Trí cho rằng vì người Huế phát âm chữ lang và chữ lan như nhau, nên triều Nguyễn đã gọi trại từ pháp lang thành pháp lam để tránhâm Lan trong tên của chúa Nguyễn Phúc Lan, trong khi, nhà nghiên cứu Trần Đình Sơn thì cho là để tránh âm Lan trong tên của bà Tống Thị Lan, chính cung của vua Gia Long. Kỳ thực ra các chữ Lan này tuy khác nhau về tự dạng nhưng trùng âm nên đều phải kiêng cử, vì phạm vào quốc húy của triều Nguyễn.

Tuy nhiên, đâu phải có xưởng pháp lam là làm được ngay những món pháp lam hoàn hảo như pháp lang Quảng Đông. Buổi đầu, triều đình cho mời thợ Quảng Đông qua Huế dạy nghề cho lính thợ trong Pháp lam tượng cục. Do việc tiếp thu kỹ thuật chế tác pháp lam buổi đầu chưa thành thục nên song song với việc làm pháp lam ở Huế, nhà Nguyễn còn cho người sang Quảng Đông đặt làm những chế phẩm pháp lam chất lượng cao để phục vụ nhu cầu quan trọng trong cung. Những món pháp lam này tuy làm ở Trung Hoa nhưng tuân thủ các yêu cầu về kiểu dáng, hoa văn, họa tiết… do triều Nguyễn đặt hàng và có hiệu đề mang niên hiệu các vua triều Nguyễn. Đó chính là những món pháp lam ký kiểu của triều Nguyễn. Hai học giả người Pháp là Gaide và Henry Peyssonneaux, trong một bài viết in trên B.A.V.H vào năm 1925, đã sử dụng hai thuật ngữ: “émaux d’Annam” (Pháp lam Annam) và “émaux faits pour l’Annam” (Pháp lam làm cho Annam) để phân biệt pháp lam Huế với pháp lam ký kiểu của triều Nguyễn.

Người châu Âu dùng kỹ thuật pháp lam để làm nên những cây thánh giá hay những bức chân dung Chúa Jésus và các bậc thánh tăng để thờ phụng trong các nhà thờ Thiên Chúa giáo. Người Trung Hoa làm ra các món pháp lang kích thước vĩ đại, kỹ thuật tinh xảo và trang trí cầu kỳ để trưng bày trong đại điện của các hoàng đế Minh – Thanh. Còn người Huế thì sống chung với pháp lam trong ngôi nhà của mình. Trước tiên, pháp lam được sử dụng trong việc thờ tự, một nhu cầu không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Huế. Thi thoảng, du khách thăm Huế nhìn thấy trên các bàn thờ trong đại điện của vua chúa (hay nơi tư thất của thường dân) những chiếc bình hoa (ảnh 1), lư trầm (ảnh 2), hộp đựng cau trầu (ảnh 3, ảnh 4, ảnh 6), quả bồng (ảnh 5), tìm dâng nước cúng (ảnh 7)… xinh xắn, tinh xảo. Đó luôn là những vật phẩm linh thiêng và tôn quý trong suy nghĩ của người Huế.

bình hoa

lư trầm

hộp đựng cau trầu

quả bồng

Thứ đến, pháp lam được dùng để làm đẹp ngôi nhà. Đó có thể là bức trấn phong đề thơ ngự chế của vua Minh Mạng (ảnh 8); chiếc chóe long vân   bày trong điện Hòa Khiêm (ảnh 10); những chậu hoa (ảnh 9), chậu đựng cành vàng lá ngọc trong điện Long An (ảnh 11) hay nơi các phủ đệ (ảnh 12); có khi là chiếc đĩa lưỡng long triều nhật trang trí trên trụ cửa dẫn vào lăng mộ Kiên Thái Vương, thân phụ vua Đồng Khánh.

Người Huế cũng dùng pháp lam để đựng đồ ăn thức uống. Đó là những chiếc tìm có nắp vẽ rồng mây (ảnh 14, ảnh 16), hoa lá (ảnh 17, ảnh 18, ảnh 19) thậm chí vẽ cả cảnh tàu của người Tây dương đến Huế giao thương (ảnh 15) dùng đựng đồ ăn cần giữ nhiệt; hay chiếc đĩa bàn hiệu đề Tự Đức niên chế vẽ tích long vân khánh hội (ảnh 20). Huế là xứ sở của các loại bánh, mứt. Vì thế, người Huế cũng “thửa” cho mình những quả hộp đựng mứt làm bằng pháp lam (ảnh 21, ảnh 23). Đó là những bộ khay 9 ngăn, đặt trong chiếc hộp gỗ sơn son, mỗi ngăn dùng đựng một món mứt khác nhau. Ngoài ra, còn có loại khay pháp lam đặc biệt, dùng để ăn món gỏi (ảnh 22). Cách nay 7 năm, khi đến Seoul, tôi được mời ăn món kuyolp’an của người Hàn. Đó là món gỏi gồm 9 thứ khác nhau (chữ ku tiếng Hàn nghĩa là số 9), bày trong bộ khay có 9 ngăn, mỗi ngăn đựng một loại thực phẩm khác nhau được thái chỉ. Khi ăn, thực khách gắp mỗi thứ một tí, bỏ vào trong lát củ cải cắt mỏng như tờ giấy, cuốn lại, rồi chấm với xì dầu và dầu mè có trộn sẵn muối tiêu. Ngon tuyệt trần. Các ông vua ở Huế cũng dùng món gỏi, có điều, món gỏi của các vua Nguyễn có đến 12 món trong khi kuyolp’an của dân Hàn chỉ có 9 món mà thôi. Và thay vì dùng bộ khay bằng sứ thì dân Huế lại dùng khay làm bằng pháp lam. Pháp lam Huế còn được dùng trong các bữa ăn kiểu Âu làm đài đựng các đĩa muối (ảnh 24) hoặc làm khay trà (ảnh 25, ảnh 26), chậu thau (ảnh 27)…

Pháp lam còn hiện diện trong ngôi nhà Huế với tư cách là đồ văn phòng tứ bảo như hộp đựng ấn (ảnh 28), hộp bút (ảnh 29)… Phụ nữ Huế thì dùng hộp pháp lam đựng phấn nụ để làm đẹp (ảnh 30). Đặc biệt, pháp lam còn hiện diện trong một trò chơi rất được ưa chuộng ở Huế: trò chơi đầu hồ. Trò chơi này thường được tổ chức trong hoàng cung hay trong các phủ đệ của những hoàng thân, quan lại triều Nguyễn vào những dịp xuân nhàn. Sử sách cho hay vua Tự Ðức và vua Bảo Ðại là những xảo thủ trong trò chơi này. Vì khoái trò đầu hồ nên các vua nhà Nguyễn cho làm nhiều đầu hồ bằng nhiều chất liệu như gỗ, sứ và có cả những chiếc đầu hồ làm bằng pháp lam (ảnh 31).

Ngày trước, pháp lam hiện diện hầu khắp trong đời sống và trong ngôi nhà của người Huế với nhiều chức năng, công dụng khác nhau. Sau hơn một thế kỷ thất truyền, pháp lam Huế nay đã được tái sinh. Noi theo dấu cổ, những tân pháp lam tượng cục ở Huế hiện đang làm ra những món pháp lam với nhiều cách tân về kỹ thuật, mẫu mã, kiểu dáng, màu sắc… khiến cho pháp lam có cơ hội thâm nhập sâu hơn vào đời sống Huế đương đại. Còn tôi thì hy vọng rằng: “Rồi đây, pháp lam sẽ tiếp tục hiện diện trong ngôi nhà Huế như đã từng một thuở”.

Tac gia: TRẦN ĐỨC ANH SƠN

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.