Nhớ cách đây chừng hơn một năm, trên mạng facebook xảy ra một cuộc tranh luận rất sôi nổi giữa những nhà nghiên cứu mỹ thuật, lịch sử mỹ thuật về Sơn Ta, Sơn Nhật, Sơn Trung Quốc và Sơn Mài. NTX không tham gia vào cuộc tranh luận đó, nhưng nhận thấy cho tới tận thời điểm này nhiều người vẫn còn nhầm lẫn các khái niệm kỹ thuật mài sơn và chất liệu. Nhân đọc được cuốn hồi ký của cụ Trần Quang Trân, người “cha đẻ” của kỹ thuật mài sơn Ta, NTX trích lại đây để các bạn có thêm tư liệu.
***********
Nhắc lại chuyện học sơn ta. Ông Đinh Văn Thành hay bắt đầu bằng cách truyền nghề cho chúng tôi.
Mài gỗ thế nào cho vừa phẳng vừa ăn sơn. Đánh sơn sống ra sơn chín, lấy sơn then, sơn son như thế nào. Chúng tôi vừa học vừa làm. Ông Thành vừa đánh các mẻ sơn vừa pha các màu sơn bôi vào mảnh tre làm mẫu. Cứ thế rồi cũng hết việc. Chả nhẽ bịa ra những việc không hợp ý mình mà làm.
Hoạ sĩ giáo sư Inguimberty bèn kéo chúng tôi vào Bác cổ, Bảo tàng bờ sông ở đây có mấy sản phẩm sơn đẹp lắm. Xin đem ra xem. Tôi lấy kính hiển vi xem từng li từng tí. Nét nó chỉ bằng hột vừng (lá anh đào) mà gọn như là những miếng vàng khảm vào. Cái nền thì là sơn thường, nhưng rắc cát vàng đẹp lắm. Về tôi bắt chước, ray vàng quy cho nhỏ rồi vẽ sơn cách gián, rồi rắc vàng lên. Vẫn trơ, không “nhiệm nhặt” bằng của họ. Cứ lên bừa vài ba lớp sơn nữa, mỗi lớp rắc vàng một lần. Để khô, mài thì đến lúc đánh bóng lại sâu xa hơn sơn nhật. Rồi sơn then rắc ít vàng làm cây tre, sơn ít son nhiều vàng làm bãi cỏ, cánh gián rắc ít vàng làm mái nhà, sơn son lại rắc thêm son làm những chỗ cây có ánh sáng. Lên dăm lớp. Đến lúc khô, rắn, đem mài, thấy đẹp thật.
Thế là mừng. Và theo cách ấy làm ngày bộ bình phong nhỡ, 6 cánh 1m10x0.25m. Tác phẩm đầu tiên để đánh dấu sự phát minh ấy nhà trường giữ lại để ở bảo tàng. Sau, nhân kháng chiến mất ở đâu không biết.
Cái tên Sơn-mài là anh nào sau này đặt ra chứ không phải của tôi. Tuy là có mài, tôi vẫn chỉ gọi là sơn Ta thôi.
**********
(Trích đoạn hồi kí Trần Quang Trân)
Một số từ để trong ngoạc “” do bản viết tay khó đọc, chúng tôi không chắc chắn dịch đúng.
