Trong bài « Lịch trình nghề ấn loát Việt Nam (T.T số 49, trang 2,3,4,21) tôi có viết : « Trường Cao Đẳng Mỹ thuật Hà Nội đã có ảnh hưởng lớn đến nghề ấn loát ở xứ này… » Phải, chẳng những riêng đối với nghề ấn loát, mà nói rộng ra, trường ấy còn có công lớn trong cuộc cải tạo mỹ thuật việt nam nữa.
Nay nhân ngày kỷ niệm ngũ chu niệm Victor Tardieu tiên sinh mà anh em trong trường Mỹ thuật bấy nay vẫn kêu bằng một danh hiệu rất đông dương, rất thân mật là « cụ Tạc », tôi tưởng nên nói kỹ hơn về trường Mỹ Thuật này, cái lò từng đào tạo được nhiều tay nghệ thuật tài hoa đã góp công vào cuộc tiến hóa chung của đất nước.
Trước khi nói đến lịch sử và ảnh hưởng của trường Mỹ Thuật Đông Dương (école dé beaux arts de l’indochine), tưởng nên nhắc qua thân thế và sự nghiệp của họa sư Victor Tardieu, một nghệ sĩ chân tài có quan hệ mật thiết đến trang lịch sử văn hóa cận đại Việt nam, mà bữa 14 juin (tháng sáu) 1942, mỹ thuật giới và tri thức giới ở đây đã làm lễ kỷ niệm giữa một buổi sáng sậm sụt sa mưa, cỏ cây mừng được nhuần tưới trong cơn êm đềm mát mẻ.
Sinh năm 1887, mất năm 1937, họa sư Victor Tardieu là người đầu tiên đặt hòn đá góc nhà để xây dựng cho xứ này một cái lâu đài Mỹ Thuật tráng lệ nguy nga.
Chính tiên sinh đã « đẻ » ra trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông dương, rồi do trường này đạo tạo, nhiều tay thanh niên Việt Nam được thành tài về mọi phương diện như hội họa, điêu khắc và kiến trúc, đã có tên tuổi trong mỹ thuật giới Đông Tây, đã làm quảng cáo cho non sông đất nước.
Trải bao nhiêu bước bôn tẩu khó khăn, tiên sinh mới vận động được việc lập ở Hà nội một trường Mỹ thuật, sau khi nó đã khai sinh, tiên sinh lại phải tốn bao tâm lực mới duy trì cho nó đúng vững được đến ngày nay.
Có lần, ở Kinh tế đại hội nghị (grand conseil économique), người ta cho rằng trường Mỹ thuật chỉ làm tốn tiền của ngân sách, chứ chẳng mang lại cho chính phủ một ích lợi gì. Rồi người ta yêu cầu đóng cửa trương lại. Người ta muốn cho mấy thanh niên đang theo đuổi nghệ thuật kia quay về làm ruộng, tập lấy cái nghề sinh sản thóc lúa, khỏi phải chạy rông trong khi hết gạo còn hơn.
Nhưng, với nghị lực, với kiên nhẫn, với tinh thần hi sinh vì nghệ thuật, tiên sinh không rủn chí, không ngã lòng, cứ tranh đấu, cứ chống lại hết thảy trở lực. Rồi nhờ sức tiên sinh vận động với các nhà cầm quyền, trường Mỹ thuật lại được người ta nhìn bằng con mắt thiện cảm. Còn về phần nhà trường, tiên sinh cứ gắng sức làm việc để cho càng ngày càng tấn tới hơn.
Có khi đau yếu vì làm việc quá độ, tiên sinh buộc phải vào nằm nhà thương, nhưng không bao lâu, tiên sinh lại muốn gượng binh, quay về nhà trường để cứ tiến hành mọi việc và dìu dắt môn đồ, dù thế nào thì thế.
Đối với các học sinh trong trường, tiến sinh xử rất ân cần, chu tri, khiến những người đã thụ nghiệp nơi tiên sinh có cái cảm tưởng như được sống trong bầu không khí gia đình êm đềm, thân mật, yêu thương. Chẳng những vậy, tiên sinh lại cương quyết bênh vực họ nếu một khi quyền lợi họ bị ai xâm phạm.
Trong khi ngồi ghế giám đốc nhà trường, tiên sinh năm nào cũng săn sóc trông coi hết thảy những yếu điểm rất khó trong chương trình học từ niên khóa thứ nhất đến niên khóa thứ năm.
Không màu mỡ, không xa hoa, không kiểu cách, tiên sinh cặm cụi cần cù lần bước trên đường nghệ thuật với một cuộc đời sinh hoạt theo lối dễ dãi, đơn sơ. Hằng ngày, người ta thường thấy ánh đèn ở phòng làm việc báo hiệu tiên sinh thức khuya dậy sớm.
Để bênh vực và dẫn đạo cho các học sinh đã tốt nghiệp được dễ dàng trong đường đời, để giúp các nghệ sĩ có cái cơ quan trình bày tác phẩm, và để hấp dẫn các nhà công nghệ được gần gũi nghệ thuật tiền bề thâu thái kiểu mãu và nâng cao nghề mình, tiên sinh sáng lập ở đây một hội khuyến khích về mỹ thuật và kỹ nghệ, tức là « Việt nam mỹ thuật kỹ nghệ hội » mà hiện nay ông Charles Lacollonge đương đứng lãnh đạo đấy.
Trải hơn 15 năm gánh cái thiên chức thiêng liêng đối với nhà trường, đối với học trò, tiên sinh đã làm phu được tấm lòng ủy thác của chính phủ Pháp và có được thâm ý kỳ vọng của giới nghệ thuật xứ này.
Khoảng năm 1936, tiên sinh gặp ông Lê Văn Đệ ở Paris, Tiên sinh trong khi nói chuyện, tỏ ysphos thác trường Mỹ thuật vào tay mấy bạn thanh niên việt nam ta đầu tiên được nhờ giáo dục của trường ấy mà thành tài.
Phải, tiên tri giác hậu tri, tiên giác giác hậu giác : đó là bổn phận của những ai đã được tắm gội ân trạch giáo dục về phương diện mỹ thuật tất phải lần hồi đem cái sở học mà chỉ dẫn lớp hậu tiến, khiến cho bước tiến triển của nhà trường mỗi ngày một rộng hơn, to hơn và cao hơn, rồi do đó tiến trình của nền mỹ thuật Việt nam mới mong có một tương lai thật tốt tươi rực rỡ.
Victor Tardieu tiên sinh dần dần kiệt sức vì quá nỗ lực, cái nỗ lực có hạn của người đời !
Rồi qua ngày 12 juin (tháng sáu) 1937, tiên sinh, xa gia đình, vắng vợ con, vĩnh biệt các anh em trường Mỹ thuật sau mấy bữa nằm trên giường bịnh ở nhà thương Saint Paul, gieo môt cái tang chung trong nghệ thuật giới Nam việt.
Tới này, người ta, trong thâm tâm, vẫn đinh ninh nhớ rằng, đến phút cuối cùng, tiên sinh hãy còn nhắc nhỏm suy nghĩ đến trường Mỹ thuật Đông dương mà chính tay tiên sinh đã sáng lập bằng cái tinh thần « cúc cung tận tụy ».
Tác giả : nhà nghiên cứu văn học và sử học Việt Nam Hoàng Thúc Trâm (1902 – 1977)
